شایعه،نفوذ آن و مدیریت شایعه در سازمانها

شایعه یکی از معضل‌های اخلاقی جامعه ما است که هر روز در لباسی جدید رخ‌نمایی می‌کند . شایعه‌پردازی می‌تواند بر اساس عوامل مختلفی بروز کند که از آن جمله می‌توان به بی مبالاتی در نقل اخبار نامطمئن، تأمین منافع ، حب و بغض های شخصی، غلو نمایی در نقل اخبار، سوءاستفاده از اعتماد مردم و گمانه زنی خواص اشاره کرد . در این مقاله سعی شده است تا به تعاریف و انواع شایعه و کنترل و مدیریت شایعه بپردازیم .

مقدمه :

واژه شایعه دارای ریشه‌ای عربی است و حروف اصلی آن «شیع» می‌باشد که بر وزن « فاعل» به «شایع»، به معنای رواج دهنده، تبدیل شده است. «ه» آخر شایعه به صورت « ه » بوده است که در زبان عربی علامت مؤنث است و برای نشان دادن وحدانیّت موضوع به کار رفته است مانند واژه واقعه که اشاره به یک حادثه واحد دارد، شایعه نیز اشاره به رواج یک موضوع واحد دارد . در زبان فارسی به مرور زمان کلمه «شایعه» به دلیل راحتی در تلفظ به جای واژه «شایعه» به کار گرفته شده است .
تعاریف شایعه: شایعه پیامی است که به طور غیر رسمی و معمولاً دهان به دهان منتقل می‌شود و به موضوعی مربوط می شود که تحقیق در صحت و سقم آن مشکل است . شایعه شامل اطلاعاتی می‌شود که برای مردم اهمیت دارد و در موقعیت‌هایی رواج می‌یابد که مردم مشتاق خبر باشند ولی نتوانند آن را از منابع موثق دریافت کنند. شایعه می‌تواند در زمینه‌های مختلفی مانند: تصمیم‌گیری‌های کلان جامعه، انتخابات، انتصابات، استخدام، ارتقاء، مزایا، جابجایی‌ها، ‌اخراج‌ها، پارتی بازی‌ها و غیره باشد.

شایعه، خبر تأیید نشده منتشرشده در مقیاس وسیع می‌باشد و متفاوت از بدگویی است. شایعات عنصر اضطرار را با خود همراه دارند (روسنو، 1988). شایعات وقتی رواج می‌یابند که مردم فکر می‌کنند موضوع خیلی مهم است. به نظر می‌رسد شایعات توضیح و تفسیر ماندگاری ارائه می‌کنند (بوردیا و دیفونترو). زمانی که اخبار مناسب داده نمی‌شود، موجود نیست یا معتبر نمی‌باشد، شایعات افزایش می‌یابند و مردم حتی می‌توانند آن را واقعیت بخشند (ساعتچی، 1381، ص 50). شایعات اغلب در ارائه پیام خود کارایی و تأثیر پخش رادیویی دارند (شرابی، 1966) و اساساً پخش می‌شوند، اما با پیشرفت فناوری، توانایی انتقال شایعات نیز تقویت شده است.
حضرت علی (علیه السلام) در خطبه 78 نهج‏البلاغه در مورد شایعه می‌فرمایند:

فدع ما لا تعرف فان شرارالناس طائرون الیک باقاویل السوء.

 از نقل مطالبى که درباره آن اطلاع کافى نداری پرهیز کن، زیرا اشرار، مطالب ‏بى‏اساس (شایعه‌ها) را علیه من به گوش شما مى‏رسانند.

قانون شایعه :

برای ایجاد شایعه دو عامل ابهام و اهمیت ضروری هستند. وجود شایعه بدون یکی از این دو عنصر محال است؛ زیرا نسبت بین این دو ضرب است، در نتیجه با نبود یکی از آنها جواب صفرخواهد بود. اگر این دو عنصر ( اهمیت و ابهام ) را به صورت کمی محاسبه کنیم، می‌توان برای محاسبه فرمول شدت شایعه، رابطه R ~ I x A را مورد استفاده قرار داد بدین معنی که شدت شایعه ( Rumor ) تقریباً برابر است با حاصلضرب اهمیت ( Importance ) در ابهام ( Ambiguity ).
شکل‌گیری شایعه: در انتقال شایعه سه عمل ادراک، به حافظه سپردن و گزارش کردن از فردی به فرد دیگر طی می‌شود. بدین ترتیب شایعه از مراحل اولیه شکل‌گیری تا تبدیل آن به گزارش نسبتا ثابت، با سه روند اصلی زیر ارتباط دارد:
1- تسطیح، یعنی حذف برخی جزئیات که به نظر ناقلان شایعه ، غیر مهم و کم اهمیت تلقی می‌شود.
2- برجستگی، بدین معنا که برخی جزئیات در طی جریان انتقال شایعه پایداری قابل ملاحظه دارد.
3- همانندسازی، بدین معنا که ناقلان شایعه براساس منافع خویش موضوع شایعه را مفهوم و متناسب می‌کنند.

انواع شایعه :

پژوهشگران برای تقسیم‌بندی شایعه تلاش‌های فراوانی کرده‌اند، ولی نتوانستند تقسیمی فراگیر به دست آورند که در همه جا ماخذ و قابل انطباق باشد. حال به سه نوع آن که در جامعه رواج دارد اشاره می‌کنیم:
1- شایعه‌های خزنده: شایعه‌هایی که به آرامی منتشر می‌شود و مردم آن را به طور پنهانی و پچ‌پچ کنان و در گوشی به یکدیگر منتقل می‌کنند، نهایتاً در همه جا پخش می‌گردد، مثلاً شایعاتی که در مورد انتصاب مدیر یک قسمت پخش می‌شود.
2- شایعه‌های تند و سریع : شایعه‌هایی است که چون آتش به خرمن می‌افتد. این نوع شایعه‌ها در زمانی کوتاه، گروه وسیعی را تحت پوشش می‌گیرد. برای مثال می‌توان شایعاتی که از طریق SMS ارسال می‌شود را ذکر کرد.
3- شایعه‌های شناور: اینگونه شایعه‌ها هر گاه شرایط را مساعد بیاید قوّت می‌گیرد و در غیر این‌صورت مخفی می‌ماند تا موقعیت فراهم شود، مثلاً شایعات گران‌شدن مواد در هر شب عید یا شایعات انتخابات.
مخاطبان شایعه: اندیشمندان ارتباطات، مخاطبان شایعه را چند دسته عنوان می‌کنند:
دسته اول به جای آنکه پیام را پردازش کنند و در مورد صحت و سقم آن جستجو کنند، عین آنچه را که شنیده‌اند به سایرین منتقل می‌کنند و طبیعی است که به علت دقت ناکافی، فراموشی، هیجان و … تا حدی در آن دخل و تصرف نیز صورت می‌گیرد،
دسته دوم توانایی پردازش شایعه را ندارند، اما از نظر صاحبنظران برای آگاهی از حقیقت موضوع استفاده می‌کنند،
دسته سوم افرادی هستند که از شایعات به شدت استقبال می‌کنند و خود را همرنگ افرادی که شایعه‌پراکن هستند، جلوه داده و خود نیز از شایعه‌سازی دریغ نمی‌ورزند،
دسته چهارم انسان‌های آگاهی هستند که نه تنها به سادگی هر مطلبی را نمی‌پذیرند، بلکه تلاش در مبارزه با شایعه‌پراکنی و پیشگیری از آن دارند.

راهکارهای کنترل شایعه در سازمان :

با مطالعه صحیح شایعه می‌توان راه‌کارهای عملی خوبی را برای مدیریت و کنترل آن پیدا کرد . لذا به تناسب سمت و سو و هدف شایعه، مسؤولین :
1- ابتدا باید در حد توان، به دنبال شناسایی و سپس جمع‌‌آوری و کنترل ابزار و سامانه‌های پخش شایعه باشند.
2- باید دید، آیا واقعاً شایعه‌ای وجود دارد یا خیر؟ ممکن است خبر گستردگی شایعه، خودش یک شایعه باشد .
3- به هر نحو، مستقیم یا غیر مستقیم، بین خود و مخاطبان شایعه یک پل ارتباطی ایجاد کنند، با حوصله کامل به حرف‌های گوناگون جامعه (سازمان، اداره یا کشور)، گوش فرا دهند، اطلاعات، ‌نیازها و سوء تفاهم‌ها را به دست آورند، پیام‌های نهفته در آنها را درک کنند، و در نهایت متناسب با خواسته و هدف شایعه، اقدام مناسب و موثر را انجام دهند.
4- قسمتی از شایعه را که احیاناً درست است مشخص کرده و از طریق رسانه‌های مورد اعتماد جامعه تایید کنند. این کار به جلب اطمینان جامعه (سازمان یا کشور)، کمک خواهد کرد .
5- قسمت‌های غلط شایعه را به استناد منابع معتبر و از طریق رسانه‌های مورد اعتماد جامعه تکذیب کنند .
6- خبر صحیح و حقیقی را خیلی روشن، قاطع و طوری که به یاد افراد بماند، از طریق رسانه‌های مورد اعتماد جامعه اعلام کنند.
7- دانش و قدرت مدیریتی و ارتباطاتی تمامی سطوح مدیریتی و کارشناسی خود را، با هدایت در آموزش‌های گوناگون، تقویت نمایند، تا با فرایند شایعه به صورت علمی و سامانه‌ای برخورد نمایند.
8- اخبار و اطلاعاتی که جامعه عطش دریافت آن را دارد، شناسایی و در اختیار عموم قرار دهند. چرا که پنهان‌کاری، آثار مخربی دارد که شاید مسئولان، فکر آن را هم نکنند.
9- نظارت داشته باشند تا در استخدام و انتصاب کارکنان و مدیران در سطوح مختلف سازمان و کشور، روابط کنار گذاشته شود و ضوابط را جاری کنند. هر چقدر به شایسته سالاری توجه شود، شیوع شایعه‌ها کمتر خواهد‌ شد و اگر مسئولان در کار مدیریت و رهبری عادل نباشند نمی‌توانند از بروز و شیوع شایعه جلوگیری کنند.
10- همه مسئولیت برخورد با شایعه هم به مسئولان و سازمان‌های اطلاعاتی و امنیتی باز نمی‌گردد و شنونده شایعه هم وظایفی دارد. او باید از گوینده شایعه شهود یا سند طلب کند، وگرنه وى را باید به عنوان دروغگویی شایعه‏پرداز قلمداد کند.

تنظیم خبر : امین کائیدی شادگان

نویسنده: