نظام‌های پساتوتالیتاری در آسیا؛ تجربه‌هایی از ترکمنستان تا سوریه

نظام‌های پساتوتالیتاری در آسیا؛ تجربه‌هایی از ترکمنستان تا سوریه

روایتی آرام از نظم‌های پایدار بدون توتالیتاریسم کلاسیک

در امتداد پهنه‌ی آسیای مرکزی تا غرب آسیا، نظام‌هایی دیده می‌شوند که نه تماماً دموکراتیک‌اند و نه دیگر در قالب‌های سخت‌گیرانه‌ی توتالیتاریسم کلاسیک می‌گنجند. این کشورها را می‌توان در طبقه‌ی خاصی از «نظام‌های پساتوتالیتاری» جای داد؛ نظم‌هایی که گرچه ساختارهای ایدئولوژیک و سرکوب آشکار نظام‌های تمامیت‌خواه گذشته را کنار گذاشته‌اند، اما هنوز به الگوهای قدرت متمرکز، مشارکت کنترل‌شده و امنیت‌محوری پایبند مانده‌اند.

کشورهایی با نشانه‌های مشترک:

– ترکمنستان: یکی از باثبات‌ترین نمونه‌های اقتدارگرایی پساشوروی. پس از استقلال، دولت نیازی به ایدئولوژی کمونیستی نداشت؛ در عوض، با اتکای به درآمد گاز و تمرکز قدرت در دستان رئیس‌جمهور، ساختار بسته‌ای از دولت ایجاد کرد.

– ازبکستان: گرچه در سال‌های اخیر گشایش‌های محدودی را تجربه کرده، همچنان ساختار اصلی آن بر پایه اقتدار متمرکز، نظارت امنیتی و بوروکراسی هرمی استوار است.

– قزاقستان: پس از دوران نظربایف، تلاش‌هایی برای گذار نرم به دموکراسی صورت گرفت، اما بحران‌های داخلی مانند اعتراضات ۲۰۲۲ نشان داد که ستون‌های نظام هنوز وابسته به نظم امنیتی-اجرایی هستند.

– سوریه: ساختار دولت بعثی، پس از دهه‌ها تمرکزگرایی، در دوران بحران ۲۰۱۱ تا امروز، نه تنها فرو نریخت بلکه در قالبی امنیت‌محور و محلی‌سازی‌شده بازسازی شد.

– آذربایجان: با وجود انتخابات منظم و حضور ظاهری احزاب، ساختار واقعی قدرت در کنترل یک حلقه‌ی محدود خانوادگی و امنیتی قرار دارد.

– ایران: گرچه ساختار حقوقی جمهوری اسلامی پیچیدگی خاصی دارد، اما برخی تحلیلگران غربی در قالب‌های تطبیقی، ویژگی‌هایی مانند کنترل نهادی، بوروکراسی دینی و مدیریت مشارکت را به‌عنوان عناصر مشابه نظام‌های پساتوتالیتاری مطرح کرده‌اند.

ویژگی‌های مشترک این نظام‌ها:

۱٫ اقتدار بدون ایدئولوژی جامع: برخلاف توتالیتاریسم کلاسیک، این نظام‌ها بر پایگاه‌های سنت، اقتدار شخصی، یا هویت‌های قومی و مذهبی تکیه دارند.

۲٫ مشارکت محدود و نظارت‌شده: فرآیندهای انتخاباتی با ظاهر رقابتی برگزار می‌شوند، اما نتایج معمولاً تغییر محسوسی در ترکیب قدرت ایجاد نمی‌کنند.

۳٫ نظام بوروکراتیک عمودی: تمرکز بر کنترل از بالا، با تأکید بر ثبات و حفظ نظم اجتماعی، بیش از کارآمدی و شفافیت.

۴٫ کنترل غیرمستقیم فرهنگی: رسانه‌ها و فضای اجتماعی به‌گونه‌ای مدیریت می‌شوند که اغلب به خودسانسوری گسترده می‌انجامد.

۵٫ اقتصاد رانتی و دولتی: درآمدهای نفت، گاز یا معادن اغلب به‌جای توسعه پایدار، در خدمت تداوم ساختارهای قدرت قرار می‌گیرند.

منابع و مطالعات تطبیقی:

– Juan Linz (2000): نظریه‌پرداز کلاسیک رژیم‌های اقتدارگرا، که واژه‌ی «پساتوتالیتاری» را برای نظام‌هایی با کنترل نرم‌تر اما ساختارمند به‌کار برد.

– Larry Diamond (2019): با بررسی تطبیقی کشورهای پساشوروی، به طبقه‌ای از «اقتدارگرایی پایدار» در آسیای میانه اشاره می‌کند.

– Freedom House Reports (2022, 2023): نمرات این کشورها در زمینه آزادی سیاسی و مدنی، معمولاً در پایین‌ترین بازه‌ها قرار دارد.

– آثار فارسی منتشرشده در فصلنامه‌ها و ترجمه‌ها، از جمله: ترجمه‌هایی از کتاب «نظم و زوال سیاسی» فوکویاما و «پسادموکراسی» کالین کراوچ که برخی مصادیق منطقه‌ای را بررسی کرده‌اند.

نتیجه‌گیری آرام:
از ترکمنستان تا سوریه، از قزاقستان تا ایران، الگوی مشابهی از نظم پساتوتالیتاری در حال تداوم است. نظمی که نه با ترور و ایدئولوژی، بلکه با ساختار، کنترل، و ثبات اقتصادی-اجتماعی، خود را حفظ می‌کند. این مقاله تلاشی است برای شناخت این نظم‌ها، نه قضاوت آن‌ها.

مقاله مرتبط:

تفاوت دیکتاتوری، اقتدارگرایی و پساتوتالیتاریسم

نویسنده:امین کائیدی شادگان- پژوهشگر و تحلیلگر مسائل ژئوپلیتیک و رسانه‌ای