از تهران تا باکو؛ سناریوهای آینده رویارویی یا همکاری

مقدمه

روابط ایران و جمهوری آذربایجان در سال‌های اخیر از مرحله تنش‌های لفظی فراتر رفته و اکنون به مرز صف‌بندی‌های ژئوپلیتیکی نزدیک شده است. با افزایش حضور بازیگران ثالث و تلاقی منافع منطقه‌ای، این پرسش برجسته‌تر شده: آیا مسیر روابط تهران و باکو به‌سوی رویارویی اجتناب‌ناپذیر پیش می‌رود یا امکان مدیریت بحران و بازتعریف همکاری‌ها وجود دارد؟

وضعیت فعلی روابط

تنش‌های اخیر میان دو کشور شامل رزمایش‌های مرزی، بازداشت فعالان، اتهامات جاسوسی، و جنگ رسانه‌ای شدت یافته است. در این میان، نقش اسرائیل، ترکیه، روسیه و حتی ناتو در معادلات منطقه‌ای به پیچیدگی اوضاع افزوده است. روابط باکو با تل‌آویو و همکاری نظامی با آن، از دید تهران تهدیدی مستقیم به شمار می‌رود.

سناریوی اول: رویارویی کنترل‌شده

در این حالت، درگیری به شکل غیرمستقیم و محدود باقی می‌ماند. جنگ اطلاعاتی، نبرد سایبری، تحریک در مرزها، و تهدید کریدورهای ترانزیتی مانند مسیر زنگزور یا گره‌های ژئوپلیتیکی نخجوان می‌تواند ابزار اعمال فشار دوطرفه باشد. اما هیچ‌یک از طرفین به‌دنبال درگیری مستقیم و تمام‌عیار نیستند.

سناریوی دوم: بحران فراتر از کنترل

در این سناریو، یک اشتباه محاسباتی یا حادثه تحریک‌آمیز، مانند ترور یا درگیری ناگهانی مرزی، می‌تواند به بحران گسترده تبدیل شود. احتمال ورود نیروهای نیابتی یا استفاده از گروه‌های فشار در مناطق آسیب‌پذیر مانند ارمنستان، نخجوان یا مناطق مرزی آذربایجان جنوبی، خطر درگیری منطقه‌ای را افزایش می‌دهد.

سناریوی سوم: مهار و همکاری مشروط

ایران و آذربایجان می‌توانند با میانجی‌گری بازیگران ثالث، مثل روسیه یا ترکیه، به توافقات محرمانه یا آشکار برای مدیریت تنش دست یابند. تعیین خطوط قرمز، ایجاد کانال‌های ارتباطی امنیتی، و تفاهم بر سر منافع مشترک، می‌تواند دو کشور را به‌سوی همکاری حداقلی و مهار بحران سوق دهد.

نقش مردم، رسانه‌ها و افکار عمومی

در هر سه سناریو، افکار عمومی نقشی کلیدی دارد. رشد ناسیونالیسم در هر دو کشور، جنگ روانی در فضای مجازی و نقش‌آفرینی رسانه‌ها می‌تواند به تنش دامن بزند یا زمینه‌ساز مطالبه برای صلح شود. مردم در این میان نه‌تنها تماشاگر، بلکه ابزار یا مانع بحران هستند.

نتیجه‌گیری

از تهران تا باکو، مسیری فراتر از مرز جغرافیایی است؛ مسیری میان دو آینده: یکی تقابل و رویارویی سرد منطقه‌ای و دیگری بازتعریف همکاری بر پایه منافع متقابل. این آینده، بسته به انتخاب‌های امروز پایتخت‌هاست. در جهانی چندقطبی، هیچ کشوری تا ابد تنها نمی‌ماند.

نویسنده:امین کائیدی شادگان- پژوهشگر و تحلیلگر مسائل ژئوپلیتیک و رسانه‌ای