دو همسایه ناسازگار؛ مقایسه قدرت ملی ایران و جمهوری آذربایجان

مقدمه

ایران و جمهوری آذربایجان با وجود اشتراکات فرهنگی، زبانی و تاریخی، در دهه‌های اخیر به دو بازیگر ناسازگار در جغرافیای سیاسی غرب آسیا بدل شده‌اند. یکی با تکیه بر تجربه انقلابی و عمق راهبردی منطقه‌ای؛ و دیگری با اتکا به حمایت ترکیه، اسرائیل و غرب. در این مقاله، به بررسی تطبیقی قدرت ملی این دو کشور در حوزه‌های نظامی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و دیپلماتیک می‌پردازیم.

قدرت نظامی

جمهوری اسلامی ایران دارای نیروهای مسلح چندگانه شامل ارتش، سپاه پاسداران، و نیروهای بسیج است. توان موشکی، پهپادی و جنگ ترکیبی در محور مقاومت، از ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن است. در مقابل، جمهوری آذربایجان پس از جنگ دوم قره‌باغ، با بهره‌گیری از حمایت ترکیه و فناوری اسرائیلی، توان نظامی خود را مدرن کرده است. با این حال، تجربه میدانی و خودکفایی ایران، یک برتری استراتژیک به آن می‌دهد.

ساختار سیاسی و رهبری

نظام سیاسی ایران بر پایه تلفیق جمهوریت و ولایت فقیه بنا شده و علی‌رغم بحران‌های داخلی، ساختاری پیچیده و پایدار دارد. در مقابل، جمهوری آذربایجان با ساختار ریاست‌جمهوری مادام‌العمر برای خاندان علی‌اف، نمونه‌ای از دولت متمرکز با ویژگی‌های پاتریمونیالیستی است که مشروعیت آن بیشتر امنیتی است تا مردمی.

پشتوانه مردمی و بسیج اجتماعی

در ایران، وجود شبکه‌های بسیج، نهادهای مذهبی و اجتماعی، امکان بسیج توده‌ای در شرایط بحران را فراهم می‌کند. جمهوری آذربایجان فاقد این ظرفیت مردمی است و جامعه مدنی تحت سرکوب شدید قرار دارد. هرچند ناسیونالیسم ترک‌گرایانه در آذربایجان فعال است، اما در صورت بحران، انسجام داخلی نسبت به ایران بسیار پایین‌تر خواهد بود.

اقتصاد و منابع استراتژیک

ایران دارای منابع عظیم نفت و گاز است، اما تحت تحریم‌های شدید بین‌المللی قرار دارد. در مقابل، آذربایجان با صادرات انرژی به اروپا، اقتصاد بازتری دارد. با این حال، اقتصاد آذربایجان به‌شدت به درآمدهای نفتی وابسته است و فاقد تنوع اقتصادی استراتژیک است. ایران، با وجود چالش‌ها، تجربه زیستن در بحران اقتصادی را دارد.

دیپلماسی و روابط خارجی

دیپلماسی ایران بر محور مقاومت، اتحاد با روسیه، چین و برخی دولت‌های ضدهژمون بنا شده است. در مقابل، آذربایجان روابط راهبردی با ترکیه و اسرائیل دارد و به غرب نزدیک‌تر است. موقعیت ژئوپلیتیک ایران به آن امکان بازیگری فعال در خاورمیانه می‌دهد؛ در حالی که آذربایجان بیشتر در قفقاز جنوبی و حوزه ترکی زبان‌ها تأثیرگذار است.

نتیجه‌گیری

مقایسه ایران و آذربایجان، مقایسه دو مدل متفاوت از قدرت است: یکی مبتنی بر عمق راهبردی و پایداری داخلی، و دیگری مبتنی بر ائتلاف‌های خارجی و نوسازی سریع. در رویارویی احتمالی، قدرت رسانه‌ای و تاکتیکی آذربایجان در برابر قدرت راهبردی و تاب‌آوری ایران قرار می‌گیرد. اما پرسش این است: آیا دو همسایه ناسازگار، ناگزیر از رقابت‌اند یا می‌توانند به همزیستی راهبردی تن دهند؟

نویسنده:امین کائیدی شادگان- پژوهشگر و تحلیلگر مسائل ژئوپلیتیک و رسانه‌ای