تحلیلی بر ساختار شکننده اقتصاد ایران در پرتو تحریم، نفت و مردم

«ثروت زیر خاک، فقر روی زمین»

تحلیلی بر ساختار شکننده اقتصاد ایران در پرتو تحریم، نفت و مردم

در نگاه نخست، ایران یکی از ثروتمندترین کشورهای خاورمیانه است؛ سرزمینی با منابع عظیم نفت و گاز، موقعیت ژئوپلیتیکی بی‌نظیر و سرمایه انسانی گسترده. اما چرا کشوری با این ویژگی‌ها، امروز با تورم بالا، رشد اقتصادی شکننده و نابرابری اجتماعی عمیق روبه‌روست؟ پاسخ در سه لایه پنهان است: تحریم‌ها، ساختار اقتصادی ناپایدار و سیاست‌های ناپیوسته.

۱. تحریم‌ها؛ واقعیت مهارناپذیر و راه‌های دور زدن آن

در بیش از ۴۵ سال گذشته، ایران یکی از معدود کشورهایی بوده که تقریباً همواره تحت فشار تحریم‌های خارجی قرار داشته است. با این حال، تجربه تاریخی ایران نشان می‌دهد که هیچ تحریمی به طور کامل کارگر نیفتاده است.
از شبکه‌های مالی غیردلاری گرفته تا صادرات غیرمستقیم انرژی و تبادلات منطقه‌ای، ایران همواره مسیرهایی برای «دور زدن تحریم‌ها» پیدا کرده است.
اما پرسش اساسی اینجاست:
وقتی کشوری همواره در حالت دور زدن است، آیا می‌تواند اقتصاد سالم و شفاف بسازد؟

پاسخ منفی است. تداوم چنین وضعی باعث شکل‌گیری اقتصاد دوگانه، رانت‌محور و غیررقابتی می‌شود. یعنی به‌جای توسعه پایدار، بقا در شرایط فشار به هدف تبدیل می‌شود.

۲. ساختار اقتصادی؛ هر رئیس‌جمهور، یک مدل تازه

یکی از پدیده‌های کم‌نظیر در ایران این است که با تغییر هر دولت، مدل اقتصادی کشور عملاً از نو تعریف می‌شود.

• در دولت‌های پس از جنگ، سازندگی و توسعه زیرساختی در اولویت بود؛
• در دولت‌های بعد، عدالت اجتماعی و توزیع یارانه‌ها محور قرار گرفت؛
• سپس نوبت به خصوصی‌سازی‌های سریع و گاه بی‌ضابطه رسید؛
• و امروز نیز اقتصاد دستوری و نیمه‌دولتی، با گرایش به کنترل قیمتی و محدودیت ارزی حاکم است.

این تغییرات مداوم، مانع از شکل‌گیری ثبات راهبردی در اقتصاد ایران شده‌اند. سرمایه‌گذار داخلی و خارجی نمی‌تواند به افق بلندمدت اعتماد کند؛ زیرا قوانین و سیاست‌ها با تغییر دولت‌ها دگرگون می‌شوند.
در نتیجه، پیش‌بینی‌ناپذیری اقتصادی به مهم‌ترین مانع رشد تبدیل شده است.

۳. نفت؛ طلای سیاه یا طلسم توسعه‌نیافتگی؟

ایران بیش از ۵۰ سال است که به نفت وابسته است.
درآمدهای نفتی گاه معجزه‌آسا بوده‌اند، اما هرگز به توسعه پایدار منجر نشده‌اند.
دلیل اصلی، نبود تنوع اقتصادی و وابستگی مزمن دولت به درآمدهای نفتی است.
هرگاه قیمت نفت بالا می‌رود، بودجه دولت متورم می‌شود؛ و با افت قیمت، بحران مالی و کسری بودجه ظاهر می‌گردد.
این نوسان ساختاری، اجازه برنامه‌ریزی بلندمدت را نمی‌دهد و کشور را در چرخه‌ای از «رشد موقت و رکود دائمی» گرفتار کرده است.

در واقع، نفت به‌جای اینکه موتور توسعه باشد، مسکن موقتی بر زخم ساختار اقتصادی شده است.

۴. مردم؛ تمدن‌سازانِ در سایه دشواری

اما در پس همه این تناقض‌ها، جامعه‌ای قرار دارد که بارها نشان داده از تمدن خود دست نمی‌کشد.
مردمانی که در برابر تحریم، فشار اقتصادی و تورم تاب آورده‌اند، چون باور دارند «ایران» مفهومی فراتر از اقتصاد است.
این مردمان خود را فدای میراث تمدنی کرده‌اند که هزاران سال دوام آورده است؛ اما فداکاری مداوم، اگر با اصلاح ساختار همراه نشود، به فرسایش اجتماعی منجر می‌شود.

امروز، بخش بزرگی از طبقه متوسط در حال فروپاشی است؛ نسل جوان از آینده اقتصادی ناامید می‌شود؛ و نخبگان برای بقا، راه مهاجرت را انتخاب می‌کنند.
این پدیده‌ها نشانه‌های هشداردهنده‌اند، نه ضعف ملی.

۵. راه برون‌رفت؛ از بقا به بازسازی

برای عبور از چرخه فقر ساختاری، ایران باید از منطق «دور زدن» به منطق «بازسازی» برسد.
یعنی:

• نظام اقتصادی شفاف و پاسخ‌گو شکل بگیرد؛
• وابستگی به نفت کاهش یابد و سرمایه‌گذاری در فناوری، انرژی‌های نو و صنایع دانش‌بنیان تقویت شود؛
• روابط اقتصادی منطقه‌ای با محوریت «قدرت نرم ایران» گسترش یابد؛
• و مهم‌تر از همه، اعتماد عمومی به عنوان سرمایه اصلی جامعه بازسازی شود.

زیرا هیچ ملتی تنها با منابع زیرزمینی ثروتمند نمی‌شود؛ بلکه با انرژی انسانی و انسجام تمدنی خود شکوفا می‌گردد.

جمع‌بندی

اقتصاد ایران نه به‌خاطر کمبود منابع، بلکه به‌دلیل بی‌ثباتی راهبردی و وابستگی تاریخی به نفت آسیب‌پذیر است.
تحریم‌ها توانسته‌اند مسیر توسعه را کند کنند، اما روح تمدنی مردم ایران هنوز زنده است.
اگر سیاست‌گذاری اقتصادی در مسیر بلندمدت و فراتر از دولت‌ها تنظیم شود، ایران می‌تواند از فقر ساختاری عبور کرده و به جایگاه طبیعی خود در خاورمیانه بازگردد.

نویسنده:امین کائیدی شادگان- تحلیلگر مسائل ژئوپلیتیک