احتمال وقوع کودتا در ساختار سیاسی جمهوری اسلامی ایران؛ بررسی سه‌لایه‌ای قدرت

مقدمه:

با گذشت بیش از چهار دهه از استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران، ساختار قدرت در کشور به شدت چندلایه، منسجم و متمرکز شده است. با این حال، پرسشی که در برخی تحلیل‌ها، افکار عمومی یا محافل سیاسی گاه‌به‌گاه مطرح می‌شود، این است که: «آیا اساساً امکان وقوع کودتا در ایران وجود دارد؟ اگر بله، از کدام بخش ساختار قدرت ممکن‌تر است؟»

در این نوشتار، ما به جای پاسخ‌ سطحی یا احساسی، به بررسی سه لایه اصلی قدرت در ایران می‌پردازیم: لایه نظامی، لایه سیاسی، و لایه اجتماعی.

۱. لایه نظامی – قدرت سخت

ساختار نظامی ایران از سه نیروی اصلی تشکیل شده است:
– سپاه پاسداران انقلاب اسلامی: قدرتمندترین نهاد امنیتی-نظامی کشور که مستقیماً تحت نظر رهبری عمل می‌کند.
– بسیج مردمی: نیروی شبه‌نظامی و اجتماعی با ساختاری ایدئولوژیک و وابسته به سپاه.
– ارتش جمهوری اسلامی ایران: نهادی حرفه‌ای، کلاسیک و نسبتاً مستقل‌تر از لحاظ ایدئولوژیک.

تحلیل:
در حالی که سپاه پاسداران و بسیج از نظر ساختار درونی، وفاداری ایدئولوژیک، و کنترل سیاسی، بسیار منسجم و ضدکودتا هستند، ارتش تنها بخشی از ساختار نظامی است که ریشه‌های آن به دوران قبل از انقلاب بازمی‌گردد و گرایش‌های کلاسیک‌تری دارد.

در صورت بروز یک بحران فراگیر (اقتصادی، سیاسی یا نظامی)، ممکن است بخشی از ارتش، به‌ویژه در رده‌های میانی یا پایین، زمینه‌ بالقوه برای نافرمانی یا حرکت‌های جداگانه داشته باشد.

نتیجه:
تنها مسیر تئوریک برای کودتای نظامی در ایران، از سوی بخشی از ارتش می‌تواند شکل بگیرد—هرچند احتمال آن نیز با وجود کنترل شدید اطلاعاتی، بسیار پایین است.

۲. لایه حاکمیتی – قدرت سیاسی

سه قوه کشور (مجریه، مقننه، قضائیه) به همراه نهادهایی چون:
– شورای نگهبان
– مجلس خبرگان رهبری
– مجمع تشخیص مصلحت نظام

همگی در چارچوب رهبری نظام و تحت نظارت ساختار ولایی قرار دارند. انتصابات کلیدی (رئیس قوه قضائیه، اعضای شورای نگهبان، فرماندهان سپاه و…) توسط مقام رهبری انجام می‌گیرد و امکان اقدام مستقل یا واگرایی ساختاری تقریباً وجود ندارد.

نتیجه:
در لایه سیاسی، ساختار قدرت به‌شدت متمرکز و ضدکودتا طراحی شده و احتمال هرگونه اقدام واگرایانه از این بخش، نزدیک به صفر است.

۳. لایه اجتماعی – قدرت نرم

این لایه شامل:
– ادارات دولتی
– مساجد و شبکه روحانیت
– انجمن‌های صنفی و نهادهای مردمی

است. اگرچه در ظاهر، کودتا در این لایه معنا ندارد، اما نقش این بخش در تحریک اعتراض، شورش اجتماعی یا نافرمانی مدنی می‌تواند زمینه‌ساز بحران‌هایی شود که بالاخره به فرسایش قدرت مرکزی بینجامد.

نتیجه:
خطر این بخش در بلندمدت و در قالب فشار اجتماعی، مهم است—نه در قالب کودتای نظامی یا سیاسی.

جمع‌بندی نهایی:

لایه | احتمال کودتا | مسیر محتمل
——|—————-|————-
نظامی – ارتش | متوسط (در بحران کلان) | کودتای کلاسیک، با مشارکت افسران میانی
سیاسی – نهادهای حکومتی | بسیار ضعیف | فقط در صورت تغییر رهبری یا شکست کل سیستم
اجتماعی – نهادهای مردمی | ضعیف (اما بحران‌زا) | شورش، نافرمانی، یا فشار اجتماعی مستمر

✍️ نویسنده:
امین کائیدی شادگان
پژوهشگر و تحلیلگر مسائل ژئوپلیتیک و رسانه‌ای

نویسنده:: امین کائیدی شادگان - پژوهشگر و تحلیلگر مسائل ژئوپلیتیک و رسانه‌ای