بیاییم صحنه سیاسی ایران را از فراز آسمان نظاره کنیم

بیاییم کمی ارتفاع بگیریم و صحنه سیاسی ایران را از فراز آسمان و نه از روی زمین نظاره کنیم. وقتی که روی زمین و داخل بازی هستیم، خیلی چیزها را نمی‌بینیم، زاویه و نیز افق دیدمان محدود خواهد بود، بویژه آنکه جزو بازی هم باشیم، در این صورت نوع نگاهمان معطوف به مبارزه و بازی خواهد بود، در نتیجه متوجه بسیاری از وجوه دیگر این ماجرا نمی‌شویم. وضعیت صحنه سیاسی ایران چیزی شبیه میدان نبرد گلادیاتورهایی است که نتیجه مبارزه آنها، سودی به حال هیچ‌کدام ندارد، بلکه جز ضرر حاصلی ندارد. بازی با حاصل‌جمع منفی است. اگر از فراز آسمان به این میدان سیاست نگاه کنیم، دچار تعجب می‌شویم که این جامعه و کنشگران سیاسی در آن در پی چیستند؟ برای چه رفتار غیرعقلایی پیشه می‌کنند؟ چرا قادر به تعامل و گفتگوی موثر نیستند؟ چرا گمان می‌کنند که در حال فرار از چیزی هستند، ولی متوجه نیستند با سرعت بیشتری در حال نزدیک شدن به آن هستند؟ در حالی که در دنیای سیاست، دشمنان نیز با یکدیگر گفتگو می‌کنند و جنگ، آخرین راه‌حل آنان برای تأمین منافع هرکدام است، چرا در ایران، کسانی که باید رقیب و نه دشمن یکدیگر باشند، نمی‌توانند حداقلی از گفتگو را میان خود سامان دهند؟ آنان در حالی در موضوعات مشترکی با یکدیگر مواجهه و تلاقی دارند، که فاقد هرگونه ارتباط گفتاری و فکری مستقیم با یکدیگرند، آن هم در جهان امروز که جهان ارتباطی است.
برداشتی که نگاه ناظر بی‌طرف به میدان سیاست در ایران دارد مثل این است که دو نفر را ببینید که درباره تصرف یک خودرو مبارزه می‌کنند و چون نمی‌توانند مالک کل خودرو شوند، هرکدام به قطعه‌ای بسنده می‌کنند. قطعه‌ای که بدون قطعات دیگر فایده‌ای ندارد، و یک شی اضافی و بیهوده است. آنان قادر نیستند که به صورت شراکتی یا نوبتی از خودرو استفاده کنند چرا که اصولاً وجود یکدیگر را در اساس و نه حتی در این شراکت به رسمیت نمی‌شناسند.
این وضعیت ریشه تاریخی دارد و همیشه چنین بوده است. به همین دلیل هم منتقدان حکومت‌ها هم هرگاه خواستند به حکومت اعتراض کنند، بیش از اینکه نسبت به رفتار انحصارطلبانه آن حکومت اعتراض داشته باشند، نسبت به اصل وجود آن معترض بودند، بنابراین وقتی هم که در مبارزه علیه حکومت پیروز می‌شدند، از حیث انحصارطلبی، تغییری حاصل نمی‌شد، فقط یک حکومت می‌رفت و حکومت دیگری می‌آمد که هر دو از حیث به رسمیت نشناختن دیگران و مخالفان وجه اشتراک داشتند، همچنان که نیروهای مخالف نیز از حیث به رسمیت نشناختن حکومت و نیز خودشان، مشابه بودند.
با این توضیح می‌توان گفت که تقریباً تمام راهبردهای سیاسی موجود در ایران به طور صریح یا ضمنی متضمن ویژگی نفی دیگری بوده است. در راهبردهای براندازی این ویژگی صریح گفته می‌شود، ولی در راهبردهای دیگر نیز نوعی تبعیت مطلق از دیگری درخواست می‌شود و به طور ضمنی این نیز نفی موجودیت آن است.
در چنین شرایطی آنچه که آموزش نمی‌بینیم، گفتگو و فنون آن است زیرا که هیچ وقت احساس نیاز به آن نداشته‌ایم. بنابراین هنگامی هم که به این نتیجه می‌رسیم که قادر به حذف یکدیگر نیستیم، و باید با یکدیگر گفتگو کنیم، تازه متوجه می‌شویم که با فرهنگ و فنون گفتگو آشنا نیستیم و چون آشنا نیستیم، دنبال راه‌حل گفتگو نیز نمی‌رویم. ضمن اینکه از گذشته و در چارچوب راهبرد حذف، گفتگو را ضد ارزش و نیز نوعی سازش معرفی می‌کردیم، و اکنون نمی‌دانیم چگونه می‌توانیم خود و دیگران را مجاب کنیم که این راه را انتخاب کنیم. بنابر این از یک سو آن را پیشتر ضد ارزش معرفی کرده‌ایم، و نیز آشنایی کافی با فنون آن نداریم، و از سوی دیگر در عین حال متوجه شده‌ایم که راهبردهای مبتنی بر حذف پاسخ نمی‌دهد، در نتیجه در یک سرگردانی نظری و عملی غرق می‌شویم.
واقعیت این است که همه نیروهای سیاسی در ایران چه آنها که در قدرت‌اند یا در بیرون و در حاشیه آن قرار دارند دچار یک بحران جدی هستند. بحران از این جهت که وضعیت و صفحه شطرنج سیاست نشان می‌دهد که این بازی پات است و هیچ‌کدام از طرفین نمی‌توانند یکدیگر را حذف و مات کنند، ولی مشکل اینجاست که هیچ‌کدام هم آمادگی دادن پیشنهاد پات را ندارند و آن را نشانه ضعف می‌دانند، و حتی نمی‌دانند که طرف مقابل با این پیشنهاد احتمالی آنان چگونه برخورد می‌کند. اگر با بازی شطرنج آشنا باشید، بجز شاه برای هرکدام از طرفین بازی یک فیل یا اسب باقی مانده و می‌خواهند یکدیگر را مات کنند، و این شدنی نیست، و ادامه بازی جز استهلاک دو طرف نتیجه دیگری ندارد. جالب اینکه واسطه سیاسی نیز در این میان وجود ندارد. کسی که می‌توانست واسطه این فرآیند شود، خودش فرصت را مناسب دید و طرف دعوا و مبارزه شد و سود طرف دعوا شدن را بیشتر از ایفای نقش واسطه‌گری و کاتالیزوری سیاسی دانست.