برجام؛ چالشی راهبردی یا عادی؟

موضوعات موجود در عرصه سیاست ایران را می‌توان از حیث اهمیت به دو دسته کلی تقسیم کرد.

موضوعات حیاتی و راهبردی، در کنار موضوعات عادی.

در جوامع توسعه‌یافته اختلافات گروه‌های سیاسی به طور عمده درباره موضوعات عادی و در چارچوب رقابت سیاسی طرح می‌شود. آنان نسبت به موضوعات راهبردی و حیاتی اگر نگوییم اشتراک‌نظر دارند، حداقل می‌توانیم بگوییم اختلاف‌نظر جدی و غیرقابل‌حل ندارند. اتفاقاً در مواردی که یک موضوع راهبردی به عنوان محور اختلافات مطرح می‌شود چالش میان طرفین، حاد و حتی تنش‌آمیز می‌شود. هنگامی که یک موضوع راهبردی محل منازعه قرار می‌گیرد، روابط متشنج و حتی غیررقابتی می‌شود و حالت ستیزه‌جویانه به خود می‌گیرد. نمونه آن مخالفت‌هایی بود که درباره سیاست‌های استعماری در فرانسه شاهدش بودیم که در نهایت منجر به استقلال الجزایر و حذف طرفداران استعمار شد. همچنین شاید بتوان گفت که وضعیت آمریکا در خصوص جنگ ویتنام از این نوع بود و اکنون نیز اگر گفتمان ترامپ غلبه پیدا کند، ایالات متحده ممکن است وارد چالش درباره موضوعی راهبردی شود. در چنین شرایطی اهمیت اختلافات غیرراهبردی کمتر شده و حتی به چشم نخواهند آمد، و چه بسا برخی نیروها با نادیده گرفتن اختلافات در مسایل عادی، خود را حول مسأله راهبردی متحد و بسیج کنند.

در ایران اوضاع به اینگونه است که موضوعات محوری مورد اختلاف نیروهای سیاسی به طور عمده موضوعات راهبردی است ولی در بسیاری از موارد یک یا حتی هر دو طرف مجادله می‌کوشند که آن را موضوعی عادی جلوه دهند، و این کار، جریان سیاست را دچار اشکال می‌کند. بیشتر نیروها هنگامی که به بن‌بست راهبردی می‌رسند، علاقه‌ای ندارند که بپذیرند در این موضوعات باید تغییر خط‌مشی دهند، به همین دلیل آن را به موضوعی عادی تقلیل می‌دهند. در حالی که تغییر خط‌مشی در موضوع راهبردی موجب سرریز تغییر به حوزه‌های دیگر هم می‌شود، ولی تغییر در موضوعات جاری و عادی چنین نیست یا اثرات آن خیلی محدود است. برای اثبات این ادعا کافی است که به تاریخ تحولات 4 دهه گذشته خودمان رجوع کنیم. تغییرات رخ داده در این جامعه بسیار عمیق و گسترده است و وضع امروز ما شباهت چندانی با چهل سال پیش و اوایل انقلاب ندارد، و این معرف تغییرات عمیق است ولی بیشتر نیروها خود را به طور کامل متعهد به مفاهیم و ارزش‌ها و برداشت‌های آن دوره اولیه معرفی می‌کنند، و در طول این 38 سال نیز هیچ‌گاه نپذیرفته‌ایم که تحولی در یکی از مسایل راهبردی ما صورت گرفته است.

موضوع برجام یکی از این نمونه‌هاست.

وقتی که به چالش حدود سه ساله میان دولت و مخالفان آن نگاه می‌کنیم، چنین برداشت می‌شود که اختلاف طرفین درباره یک موضوع راهبردی است، به همین دلیل شدیدترین حملات و اقدامات ممکن را علیه یکدیگر به کار می‌بردند و از ادبیات بسیار تندی نیز استفاده می‌کنند. ولی اکنون که برجام به سرانجام رسیده است، مخالفان آن همچنان نمی‌خواهند خود را با این تحول تطبیق دهند و به این منظور آن را در حد یک موضوع برگشت‌پذیر معرفی می‌کنند، گویی که یک موضوع عادی است و می‌توان آن را به حالت اولیه برگرداند. ولی مخالفان برجام در این باره چند اشتباه مرتکب می‌شوند که باید مورد توجه قرار گیرد.

1ـ اولین اشتباه این است که اتخاذ تصمیم در یک موضوع راهبردی در سطح دولت و یا گروه‌های سیاسی نیست.

متأسفانه این اشتباهی بود که موافقان برجام هم مرتکب شدند و بر نقش آقای ظریف در به سرانجام رسیدن آن تمرکز کردند، در حالی که نقش وی در بهترین حالت یک نقش فنی و اصطلاحاً تکنیکال بود، در حالی که مسأله برجام و اتخاذ تصمیم در مورد آن در درجه اول یک اقدام سیاسی بود و نه تکنیکی و فنی. اتخاذ این تصمیم فقط و فقط در سطح ساخت سیاسی با همه ویژگی‌هایش صورت گرفته، و نوعی اجماع عام را به دست آورده است. جالب این که یکی از نامزدهای ریاست جمهوری سال 92 در روزهای گذشته گفته بود که اگر من رییس جمهور بودم برجام را امضا نمی‌کردم. او به نادرست گمان می‌کند که با امضای رییس جمهور، برجام به ثمر رسیده است! اگر قدری به اظهارات رهبری و نیز اهمیت راهبردی برجام توجه می‌کرد قطعاً مرتکب چنین خطایی نمی‌شد.